زبان گرجی، یکی از زبان‌های قفقازی از خانواده کارتولی، زبان رسمی کشور گرجستان و یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های جهان است که همچنان تکلم می‌شود. این زبان با خط منحصربه‌فرد گرجی (مخدرولی) نوشته می‌شود و دارای قدمتی چندصدساله است. در ایران، زبان گرجی به‌ویژه در منطقه فریدن (استان اصفهان) و برخی مناطق دیگر توسط جوامع گرجی‌زبان حفظ شده است. گرجی‌زبانان ایران، که عمدتاً از مهاجران دوره صفویه هستند، نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ ایران ایفا کرده‌اند. این مقاله به بررسی زبان گرجی در ایران، ویژگی‌های آن، و تاریخچه حضور گرجی‌زبانان در این سرزمین می‌پردازد.

زبان گرجی: ویژگی‌ها و اهمیت

زبان گرجی (به گرجی: ქართული ენა، تلفظ: کارتولی اِنا) متعلق به گروه زبان‌های کارتولی است که شامل گرجی، مگرلی، لازی و سوانی می‌شود. این زبان با الفبای مخدرولی که 33 حرف (5 مصوت و 28 صامت) دارد، نوشته می‌شود. برخلاف بسیاری از زبان‌ها، حروف گرجی به همان صورت که نوشته می‌شوند، تلفظ می‌شوند، که یادگیری خواندن آن را آسان‌تر می‌کند.

ویژگی‌های زبانی گرجی شامل موارد زیر است:

• ساختار صرفی پیچیده: گرجی دارای شش حالت دستوری (اسمی، مفعولی، داتیو، ابزاری، جار و محلی) است که کاربرد اسم‌ها و ضمایر را تغییر می‌دهد.
• عدم تمایز جنسیتی در سوم شخص: به‌جای «او» (مذکر یا مونث)، از کلمه‌ای خنثی استفاده می‌شود.
• تلفظ منحصربه‌فرد: برخی آواها، مانند صامت‌های ترکیبی (مثل ღ یا ჭ)، برای غیرگرجی‌زبانان چالش‌برانگیز است.
• واژگان مشترک با فارسی: به دلیل تعاملات تاریخی، کلماتی مانند გურჯი (گورجی – گرجی) از فارسی وارد زبان گرجی شده‌اند.

در ایران، زبان گرجی عمدتاً در منطقه فریدن (شهرهای فریدون‌شهر، بوئین و میاندشت) و برخی روستاهای اطراف تکلم می‌شود. گویش فریدنی، که شاخه‌ای از زبان گرجی است، به دلیل جدایی جغرافیایی از گرجستان، ویژگی‌های آوایی و لغوی خاصی پیدا کرده است.

تاریخچه گرجی‌زبانان در ایران

حضور گرجی‌زبانان در ایران به دوره صفویه (1501-1736 میلادی) بازمی‌گردد، زمانی که روابط ایران و گرجستان به اوج خود رسید. در این دوره، به‌ویژه در زمان شاه عباس اول، تعداد زیادی از گرجی‌ها به ایران مهاجرت کردند یا به اجبار کوچانده شدند. بر اساس اسناد تاریخی، بین 50,000 تا 200,000 گرجی طی سال‌های 1541 تا 1554 میلادی به ایران آورده شدند.

مهاجرت‌های دوره صفویه

شاه عباس اول برای تضعیف قدرت گرجستان و تقویت نیروی انسانی در ایران، سیاست جابه‌جایی اجباری را اجرا کرد. گرجی‌ها به مناطق مختلفی از جمله فریدن، مازندران (گرجی‌محله بهشهر)، گیلان (قاسم‌آباد رودسر) و خوزستان (دزفول) منتقل شدند. منطقه فریدن، به دلیل آب‌وهوای مناسب و شباهت به سرزمین‌های قفقاز، به مرکز اصلی سکونت گرجی‌ها تبدیل شد. نام برخی مناطق، مانند افوس (از کلمه گرجی აფუსლია، به معنای مکان مرتفع)، نشان‌دهنده ریشه گرجی آن‌هاست.

گرجی‌ها در ایران به‌سرعت در ساختار اجتماعی و سیاسی ادغام شدند. بسیاری از آن‌ها به دلیل مهارت در امور نظامی، سیاسی و هنری به مناصب بالایی رسیدند. برای مثال، الله‌وردی‌خان گرجی، سازنده سی‌وسه‌پل اصفهان، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های گرجی در ایران بود. همچنین، گرجی‌ها در زمینه‌های علمی، فرهنگی و هنری، به‌ویژه در دوره صفویه و قاجاریه، آثار فاخری خلق کردند.

گرجی‌ها در دوره‌های بعدی

در دوره قاجاریه، روابط فرهنگی ایران و گرجستان ادامه یافت، اما به دلیل کاهش مهاجرت‌ها، جمعیت گرجی‌زبانان در ایران رشد چشمگیری نداشت. با این حال، گرجی‌های فریدن توانستند زبان و فرهنگ خود را حفظ کنند. در قرن بیستم، به‌ویژه پس از استقلال گرجستان از شوروی (1991)، ارتباط گرجی‌های ایران با سرزمین مادری‌شان تقویت شد.

امروزه، گرجی‌زبانان ایران، به‌ویژه در فریدون‌شهر، به حفظ زبان و فرهنگ گرجی اهتمام دارند. یونسکو منطقه فریدون‌شهر را به دلیل سلامت اجتماعی و فرهنگی، «شهر سالم» معرفی کرده است.

وضعیت کنونی زبان گرجی در ایران

زبان گرجی در ایران به‌عنوان یک زبان اقلیتی شناخته می‌شود و بیشتر در محیط‌های خانگی و محلی استفاده می‌شود. در فریدن، کودکان همچنان زبان گرجی را از والدین خود می‌آموزند، اما به دلیل آموزش رسمی به زبان فارسی و تأثیر رسانه‌ها، استفاده از گرجی در نسل‌های جوان کاهش یافته است.

کتاب «گویش فریدنی زبان گرجی در ایران» (تألیف مارینا بریدزه و لیا باکورادزه، منتشرشده در تفلیس، 2020) به بررسی ویژگی‌های آواشناسی، صرفی و لغوی این گویش پرداخته است. این کتاب نشان می‌دهد که گویش فریدنی بیش از 50,601 کلمه منحصربه‌فرد دارد و به‌عنوان یک «جزیره زبانی» شناخته می‌شود.

تلاش‌هایی برای حفظ زبان گرجی در ایران انجام شده است، از جمله برگزاری کلاس‌های محلی، انتشار کتاب‌های آموزشی و همکاری با مؤسسات گرجستانی. با این حال، نبود سیستم آموزشی رسمی به زبان گرجی در ایران یکی از چالش‌های اصلی است.

تأثیرات فرهنگی گرجی‌زبانان در ایران

گرجی‌زبانان ایران نه‌تنها زبان خود را حفظ کرده‌اند، بلکه در فرهنگ ایرانی نیز تأثیرگذار بوده‌اند. برای مثال، نیما یوشیج، شاعر نوگرای ایرانی، از طریق مادربزرگ خود ریشه گرجی داشت و دیوانی به زبان گرجی به نام «روجا» سرود. همچنین، محمدعلی کشاورز، بازیگر برجسته ایرانی، ریشه گرجی داشت و به این میراث افتخار می‌کرد.

معماری، موسیقی و هنرهای گرجی نیز در برخی مناطق ایران، به‌ویژه در فریدن، دیده می‌شود. مراسم‌های سنتی گرجی، مانند جشن‌های محلی و رقص‌های قفقازی، همچنان در فریدون‌شهر برگزار می‌شود.

چالش‌ها و آینده زبان گرجی در ایران

زبان گرجی در ایران با چالش‌هایی مانند کاهش تعداد گویشوران، نبود آموزش رسمی و تأثیر زبان فارسی مواجه است. با این حال، علاقه گرجی‌زبانان به حفظ هویت فرهنگی و ارتباط با گرجستان، امیدی برای آینده این زبان ایجاد کرده است. منابع دیجیتال، مانند وب‌سایت‌های آموزشی و اپلیکیشن‌های یادگیری زبان گرجی (مانند Memrise)، می‌توانند به حفظ این زبان کمک کنند.

نتیجه‌گیری

زبان گرجی در ایران، به‌ویژه در منطقه فریدن، نمونه‌ای از مقاومت فرهنگی و زبانی یک اقلیت قومی است. گرجی‌زبانان ایران، که از دوره صفویه در این سرزمین ساکن شده‌اند، نه‌تنها زبان و فرهنگ خود را حفظ کرده‌اند، بلکه در تاریخ، هنر و سیاست ایران نقش مهمی ایفا کرده‌اند. با وجود چالش‌هایی مانند کاهش گویشوران، تلاش‌های محلی و بین‌المللی برای مستندسازی و آموزش زبان گرجی نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر است. گرجی‌زبانان ایران، با حفظ هویت خود، پلی فرهنگی بین ایران و گرجستان ایجاد کرده‌اند که ارزش پاسداشت دارد.